فارسی

۱. فهم انسان غربی و ایرانی از فضای تهی

«ما» 間 اصطلاحی است که ریشه در تمدن تاریخی ژاپن دارد و در دهه‌های اخیر به‌سبب پژوهش‌های معماران برجسته‌ای چون آراتا ایسوزاکی مورد توجه قرار گرفته است. اما پیش از خوانش نوین اما ژاپنی او از این مفهوم، باید در نظر گرفت که اصطلاح «ما» به زبان انگلیسی به خالی‌بودگی[۱]، فاصله[۲]، فضای تهی[۳] و یا فضای منفی[۴] اطلاق می‌شود؛ گویی مفهوم «ما» به همان مینمالیسم رازگونه‌ی هنر، نگاره‌ها و معماری ژاپنی اشاره دارد. عجیب نیست که انسان غربی که همواره غایت هنر خویشتن را در فرم و مجسمه‌سازی یافته و با تمرکز بر انسان‌گرایی توانسته به تناسبات به‌اصطلاح‌خودش طلایی دست یابد، در برابر رازآلودگی و سکوت هنر و معماری ژاپنی دست به دامن مفاهیمی شود که بدیلی برای آن ندارد و «ما» بعضاً به‌عنوان کلیدی برای رفع این رازآلودگی تعریف می‌شود.

در تمدن ایران‌زمین نیز با وجود آنکه برخی هنرها، به‌ویژه برخی هنرهای دوبعدی نظیر نگارگری عمیقاً متأثر از مشرق‌زمین هستند و همچنین شعر و عرفان اسلامی اشتراکاتی با انسان شرقی برقرار کرده است، اما همچنان فهم انسان ایرانی از فضا و همچنین فضای خالی فهمی گنگ است؛ برای مثال دکتر فکوهی، انسان‌شناس برجسته‌ی معاصر در کتاب خویش با عنوان انسان‌شناسی شهری چنین اظهار کرده است:

«فضا را باید… مکانی خالی و تهی در نظر گرفت… جایی که هیچ چیز را در خود جای نمی‌دهد. به عبارت دیگر جایی در میان چیزها و اشیاء. با این وصف، پدیده‌ی فضا را تنها می‌توان در حضور اشیاء و پربودن آن ولی نسبی درک کرد… قرار گرفتن در یک فضای خالی ایجاد وحشت می‌کند… زیرا در چنین حالت‌هایی ما در موقعیتی فاقد نشانه‌ها قرار می‌گیریم…».[۵]

گویی دلهره‌ای در بین انسان ایرانی وجود دارد که آنان را از درک فضاهای خالی باز می‌دارد. انسان ایرانی که با نشانه‌ها و نمادها آرامش گرفته، هر لحظه در تلاش بوده تا دیوارها را به کاشی‌های بیاراید زمین را به فرش مزین کند و جهان خویش را با شعر انباشته‌ی از معانی کند. اما او نیز چون انسان غربی در مواجه با تهی‌بودگی هنر و معماری ژاپنی شاید در نگاه اول دچار بهت و گنگی شود.

۲. کاستی‌های نظری مفهوم فضا

انسان غربی در طول هزاره‌ها، فضا را به‌مثابه ظرفی[۶] در نظر گرفت که نسبتی با انسان‌ها و اتفاقات درونش نداشت؛ ظرفی که مطلق بود. شاید نخستین کسی که فرضیه‌ی نسبی‌انگارانه‌ای درباره‌ی فضا مطرح کرد و در جست‌وجوی فهم نسبت فضا با انسان بود لایب‌نیتس در قرن هجدهم باشد. هرچند فرضیات او بر جریان عام مؤثر نبود و تا قرن بیستم، فضا همچنان به‌عنوان پدیداری رها و بی‌قید از فعل آدمی در نظر گرفته می‌شد. عجیب است که اندیشمند غربی بدون پیشرفت‌های علمی چون نظریه‌ی نسبیت انیشتین همچنان عمیقاً متوجه پویایی فضا و نسبت‌های پیچیده‌ی آن با ساحت‌های زندگی نشده بود و حداقل در فضای نظری به تکامل آن نپرداخته بود.[۷] اما حتی پس از توسعه‌ی نظریات غربی از اوایل قرن بیستم، فضا به‌عنوان ابزاری برای ایدئولوژی‌های خانمان‌سوز تبدیل شد و معمارانی چون لوکوربوزیه با طرح ایده‌هایی جسورانه‌ای چون «معماری به‌جای انقلاب» درصدد استفاده از معماری به‌عنوان ابزاری سیاسی بودند. به بیان دیگر، در قرن بیستم فضا همچنان نه دلیل هستی خویش، بلکه به‌علت ظرفیت‌های خود به‌عنوان ابزاری تبدیل شد که تا جنگ جهانی دوم و حتی سال‌های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ امتداد یافت. درست در همین دوره بود که فجایع جنگ جهانی دوم، توسعه‌ی دانش طراحی‌پژوهی و ضرورت توجه به خود فضا فارغ از ایده‌های تجویزی، معماران را به آن می‌داشت که دوباره از نو نسبت فضا با سایر جنبه‌های زندگی را دریابند. شاید پرطنین‌ترین جریان را بتوان جنبش عاملیت در دهه‌ی ۲۰۰۰ میلادی در نظر گرفت. اندیشمندان جهان در نیم‌سده‌ی اخیر کوشیده‌اند تا فهمی متفاوت، پیچیده و چندلایه از فضا پیدا کنند. با چنین بازخوانی مختصری از مفهوم فضا در جهان غربی، اکنون می‌توان اهمیت «ما» را بهتر دریافت.

۳. «ما»، مفهومی نسبت‌مند و پیچیده

در شرایطی که بشر در حال تقلا برای درک پیچیدگی‌های مفهوم فضا بود و عمدتاً می‌کوشید که با تمرکز بر زمینه‌گرایی آن را بهتر خوانش کند، ایسوزاکی در دهه‌های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ میلادی مفهوم «ما» را توسعه داد.[۸] اما فهم ایسوزاکی از فضا نوآوری‌هایی داشت که صرفاً با پیشرفت دانش در حوزه‌های دیگری چون با خوانش‌های مطالعات علم و فناوری و مطالعات میان‌فرهنگی بهتر فهمیده شد. تبیین مفهوم «ما» به‌عنوان پدیداری زمان‌مند و همزمان مکان‌مند امکان آن را فراهم می‌کرد که رویدادها نیز در نظر گرفته شوند. چنین فهمی از فضا که در آیین شینتو الهام گرفته شده بود به انسان اجازه می‌داد تا از خوانش‌های کلیشه‌ای عینی-ذهنی فاصله بگیرد.[۹]

آنچه از نظریه‌پردازی‌های ایسوزاکی و معماران ژاپنی از «ما» می‌توان گرفت آن است که نظریه‌پرداز ژاپنی ضمن فهم مسئله‌های روز جهان، با نگاهی به ریشه‌های تمدنی خود به دنبال تجویزهایی پویا و شهودی از فضاست که امروزه این سرزمین را به شناخته‌شده‌ترین ملل پیشرو در معماری معاصر تبدیل کرده است. می‌توان امید داشت که اگر روزی نظریه‌پردازی در معماری ایران نیز با فهم عمیق از مسائل معماری جهان همراه شود و از تعاریف سلب سنتی فاصله بگیرد، او نیز نقشی در توسعه‌ی مفهوم معماری و فضا در جهان امروز پیدا کند.

پانویس:

[۱] emptiness

[۲] gap

[۳] void

[۴] negative space

[۵] فکوهی، ناصر (۱۴۰۰). انسان‌شناسی شهری. تهران: نشر نی. ص. ۲۳۲.

[۶] container

[۷] برای مطالعه‌ی بیشتر:

Löw, M. (2016). The Sociology of Space: Materiality, Social Structures, and Action (D. Goodwin, Trans.). Palgrave Macmillan. Chapter 2.1.

[۸] Isozaki, A. (1979). Ma Space-Time in Japan

[۹] Pilgrim, R. B. (1986). Intervals (“Ma”) in Space and Time: Foundations for a Religio-Aesthetic Paradigm in Japan. History of Religions, 25(3), 255–۲۷۷. http://www.jstor.org/stable/1062515

English

MA (間) and Contemporary Architecture

۱. The Understanding of Void Space by Western and Iranian Humans

“MA” (間) is a term rooted in the historical civilization of Japan, which has gained attention in recent decades due to the research of prominent architects such as Arata Isozaki. However, before considering his new yet Japanese interpretation of this concept, it is essential to recognize that the term “MA” in English refers to emptiness, gap, void space, or negative space; as if the concept of “MA” alludes to the mysterious minimalism inherent in Japanese art, imagery, and architecture. It is not surprising that Western individuals, who have consistently found the ultimate purpose of their art in form and sculpture, focusing on humanism and achieving their so-called golden proportions, resort to concepts that have no equivalent when faced with the mystery and silence of Japanese art and architecture, with “MA” sometimes defined as a key for unraveling this mystery.

In the Iranian civilization, despite the deep influence of some arts, particularly certain two-dimensional arts like miniature painting from the East, and the commonalities shared between Islamic poetry and Eastern humanity, the Iranian understanding of space, and notably of empty space, remains ambiguous. For example, Dr. Fakouhi, a prominent contemporary anthropologist, states in his book on urban anthropology:

“Space should be regarded as… a vacant and void place… a location that accommodates nothing within it. In other words, a space among things and objects. Therefore, the phenomenon of space can only be understood in the presence of objects and its relative fullness… Being in an empty space induces fear… because in such situations, we find ourselves in a position devoid of signs…”

There seems to be a sense of anxiety among Iranians that prevents them from fully understanding empty spaces. An Iranian, who finds comfort in symbols and signs, constantly endeavored to decorate walls with tiles, adorn the ground with carpets, and fill their world with poetry brimming with meanings. Yet, like Western individuals, they may initially experience astonishment and confusion when confronted with the emptiness found in Japanese art and architecture.

۲. The Theoretical Shortcomings of the Concept of Space

For millennia, Western thought has viewed space as a container that bears no relationship to its inhabitants or the events occurring within it; an absolute container. Perhaps Leibniz, in the 18th century, was the first to propose a relativistic theory of space, seeking to understand its relationship with humanity. Although his hypotheses did not significantly impact the prevailing discourse, up until the 20th century, space continued to be seen as a phenomenon free from human action. It is striking that Western thinkers, without scientific advancements such as Einstein’s theory of relativity, had not deeply grasped the dynamics of space and its complex relationships with aspects of life, at least not in theoretical frameworks.

However, even after the development of Western theories from the early 20th century, space was utilized as a tool for destructive ideologies, with architects like Le Corbusier proposing bold ideas such as “architecture instead of revolution” to use architecture as a political tool. In other words, in the 20th century, space persisted not as a reason for its own existence but became a means due to its own capacities, which extended until World War II and even through the 1960s and 1970s. It was during this period that the atrocities of World War II, the evolution of design research, and the necessity to focus on space itself, independent of prescriptive ideas, compelled architects to rediscover the relationship between space and other aspects of life. Perhaps the most resonant movement can be seen in the agency movement in UK of the 2000s. In the past half-century, thinkers have endeavored to find a different, complex, and multilayered understanding of space. With such a brief reexamination of the concept of space in the Western world, we can now better appreciate the significance of “MA.”

۳. “MA”: A Relational and Complex Concept

During a time when humanity struggled to understand the complexities of the concept of space, primarily attempting to interpret it through contextuality, Isozaki developed the concept of “MA” in the 1970s and 1980s. However, Isozaki’s understanding of space contained innovations that are better comprehended only through advancements in knowledge in other areas, such as readings of science and technology studies (STS) and intercultural studies. The explanation of “MA” as a phenomenon that is both related to space and time (space-time) and the events as well. This comprehension of space, inspired by Shinto rituals, enabled individuals to distance themselves from stereotypical objective-subjective dichtomy.

What can be inferred from the theorizing of Isozaki and Japanese architects concerning “MA” is that the Japanese theorist, while understanding the pressing issues of the world, sought dynamic and instinctual prescriptions of space rooted in his own civilizational heritage, which has today made this land one of the most recognized leading nations in contemporary architecture. One can hope that if one day architectural theorizing in Iran accompanies a profound understanding of global architectural issues and distances itself from traditional fundamental definitions, it too may find a more active role in the development of the concept of architecture and space in the modern world.